Na twee feministische golven zijn vrouwen* vrij om te gaan en staan in de stad, maar ze doen dit nog steeds in een mannelijke wereld. Of zoals de geografe Jane Darke ooit zei: “Our cities are patriarchy written in stone, brick, glass and concrete”. Kortom, alle structurele (gender)ongelijkheden worden weerspiegeld in de publieke ruimte.

Wat hebben vrouwen nodig om zich vrij, veilig en welkom te voelen op straat? Deze vraag staat centraal in onze feministische stadsontwikkelingsstrategie met de participatieve processen Girls Make/Play the City en de jaarlijks terugkerende fietstochten en nieuwe muurschilderingen in het kader van Women Bike the City. We distilleerden de volgende aanbevelingen:

Meer vrouwen aan de knoppen

• Vrouwen in het beleid

De stad is gemaakt op mannenmaat omdat mannen reeds honderden jaren de stadsplanning bepalen. Dit wil niet zeggen dat ze vrouwen of genderminderheden willen uitsluiten, dit wil zeggen dat ze ontwerpen op basis van eigen ervaringen en behoeften. Zolang er geen diverse behoeften in een beleids- en ontwerpteam zitten, kunnen die behoeften niet begrepen worden.

• Co-creatie: het woord aan de experten

Natuurlijk stopt het niet bij beleidsmakers. Om te weten hoe de publieke ruimte inclusiever kan worden, moet je vooral ten rade gaan bij de échte experten: de mensen die er elke dag wonen, leven en er gebruik van maken. Zij hebben de kennis, ervaring én creativiteit om uitdagingen aan te pakken. Vaak komt participatie nadat de plannen al op tafel liggen, maar als je echt inclusief en bottom-up wil werken ga je voor co-creatie. Geef de stad aan de mensen die zelden het woord krijgen. Dat wil ook zeggen dat je samenkomt waar en wanneer het hen past. Een trekker uit een buurtorganisatie is de perfecte co-facilitator.

Zorg hierbij ook voor een diverse groep. Nieuwe allianties leiden tot vernieuwende gedragingen, ideeën en acties. Bewoners die elkaar zelden ontmoeten of gebruikers en passanten van een wijk hebben heel andere perspectieven. Dankzij deze mix aan achtergronden, visies en ervaringen is de uitkomst echt vernieuwend.

• Community based: iedereen is betrokken partij

Genderplanning gaat niet alleen over de noden van meisjes en vrouwen. Meer nog: wat goed is voor meisjes en vrouwen, is dat ook voor anderen. Een veilige, toegankelijke en diverse wijk is een win-win voor alle bewoners.

Betrek dan ook de hele buurt. Laat de deelnemers terugkoppelen naar hun eigen omgeving: wat vinden hun buren, familie, vrienden ervan? Geef daarnaast ook een rol aan zoveel mogelijk lokale actoren, zoals winkels, bedrijven, culturele centra, artiesten, scholen, woonzorgcentra…

• Gendermainstreaming

Met de wet ‘gendermainstreaming’ van 12 januari 2007 heeft ons land het engagement aangenomen om werk te maken van gendergelijkheid binnen de werking van federale departementen en diensten. Aandacht voor het bevorderen van gendergelijkheid is in België ook een gemeentelijke bevoegdheid. Daarom is het belangrijk om bewust te zijn van een genderdimensie tijdens het plannen en aanleggen van de publieke ruimte.

Een opleiding, handleiding of manifest voor genderplanning biedt handvatten aan architecten, beleidsmakers en stadsplanners, en gendermainstreaming kan opgenomen worden in samenwerkingsovereenkomsten of aanbestedingsvoorwaarden van de gemeente of stad.

Meer vrouwen op straat

• Vrouwelijke rolmodellen

Straatnamen en standbeelden beloven weliswaar aan jongens en mannen dat ze roem en faam kunnen verwerven, maar vrouwelijke rolmodellen zijn nagenoeg afwezig. Ook slechts een fractie van de straatnamen in Vlaanderen en Brussel verwijzen naar een vrouw, en dit zijn meestal figuren uit een ver verleden, gelinkt aan de katholieke kerk, of allegorieën. Gent en Brussel zijn ondertussen volop bezig met een inhaalbeweging.

• Sociale ontwerpen

Interventies in de openbare ruimte moeten niet per se ingewikkeld of duur zijn. Nog impactvoller dan de fysieke installaties zijn de sociale ontwerpen, gericht op het bezetten van de ruimte via programmaties of activiteiten, of op het stimuleren van samenwerking en interactie met andere bewoners. Interventies zijn erop gericht het ‘wij-gevoel’ te creëren én te verduurzamen. Geen betere manier om de openbare ruimte te vervrouwelijken dan door ze on groep in te nemen, zo leerden we uit onze projecten.

• Meer dan een extra bankje

Een extra bankje zal niet veel veranderen. Regeneratief ontwikkelen vertrekt vanuit het potentieel van een bepaalde plaats. In plaats van willekeurige constructies te introduceren staat het DNA, de essentie van een plek, centraal. Door rekening te houden met bestaande menselijke, geofysische, historische en natuurlijke elementen komen betrokkenen samen tot concepten die wérken.

De lokale context in kaart brengen én concepten co-creëren met de buurt is dus cruciaal. Uiteraard zijn er daarnaast een aantal algemene adviezen om genderplanning toe te passen op de inrichting van de publieke ruimte van verschillende soorten stadswijken.

De gids ‘Gendergelijkheid in de publieke ruimte’ van de Directie Lokale Integrale Veiligheid, en de FOD Binnenlandse zaken, belicht een aantal adviezen, die we ook konden distilleren uit onze projecten Girls Make / Play The City:

1. Maak doorgangen en paden breed en goed verlicht, zonder hoekjes of abrupte bochten;
2. Zorg voor voldoende verbindingen en doorgangen, wat een veiliger gevoel geeft;
3. Voorzie gezellige zitplekken om samen te komen, met een zekere privacy maar toch zichtbaar genoeg om de sociale controle te behouden;
4. Ruime functionele gemeenschapsruimten voorzien in de woongebouwen verminderen de stress van mensen die in kleine appartementen wonen: wasplaats, parking voor kinderwagens (op elke verdieping naast de lift), fietsenparking, speelzaal (met toiletten)…;
5. Zorg ervoor dat de meest aantrekkelijke plekken niet door één enkele groep worden gedomineerd, maar door verscheidene groepen tegelijkertijd en op verschillende manieren kunnen worden gebruikt. Multifunctionele sportvelden, schommels voor klein én groot en ruimtes zonder voorgeschreven functies (een podium, spiegels, zit- en speelelementen…) voelen toegankelijker voor meisjes en vrouwen dan de typische basket- of voetbalvelden die onmiddellijk door jongens worden ingenomen;
6. Weinig onderwerp werd zo vaak aangehaald in onze projecten rond gender en de publieke ruimte als het gebrek aan vrouwentoiletten. Er zijn urinoirs, er zijn hondenperkjes, maar vrouwen en meisjes moeten doorgaans hun plan trekken. En dat heeft uiteraard gevolgen voor de mate waarin zij zich buiten kunnen begeven;
7. Toezicht geeft een veiligheidsgevoel. De begeleiders op speelpleinen en de parkwachters kunnen worden gesensibiliseerd om meisjes en vrouwen aan te moedigen hun plaats in te nemen;
8. Groen, licht en kleur zorgen voor een aangename ruimte en verminderen het onveiligheidsgevoel;
9. Een georganiseerde en propere openbare ruimte is een ruimte die uitnodigt;
10. Hekken geven een opgesloten gevoel, zorg voor openheid;
11. Het klinkt stereotiep, maar de rollenpatronen zitten nog stevig verankerd in ons straatbeeld: een kindvriendelijke openbare ruimte is doorgaans ook een ruimte waar meer vrouwen vertoeven. Investeer daarom in speeltuinen met zitbanken. Ook water zorgt voor een levendige plek;
12. …

Meer vrouwen onderweg

• Breng mobiliteitsbehoeften in kaart

Er is een groot verschil tussen het transportgedrag van mannen en vrouwen. Waar vrouwen vaak meer reizen, maar kleinere afstanden afleggen met vele tussenstops, pendelen mannen vooral tussen werk en huis. De vele tussenstops van vrouwen – trip chaining – hebben te maken met zorg- en huishoudelijke activiteiten, zoals: de kinderen wegbrengen en weer ophalen, maar ondertussen ook brood kopen, de buurvrouw helpen met de boodschappen en even langs de apotheek gaan. Het mobiliteitsbeleid houdt geen rekening met deze manier van reizen. Zo zijn er vaak minder bussen en trams in de daluren en is een biljet slechts één uur geldig.

• Investeer in zachte mobiliteit

Ook maken vrouwen meer gebruik van zachte mobiliteit dan mannen, maar regeert in veel steden en gemeenten nog steeds Koning Auto. Investeren in fietsinfrastructuur en laagdrempelige fietslessen, voetgangersstructuur en toegankelijk openbaar vervoer is ook investeren in een inclusieve openbare ruimte.

• Toegankelijkheid beperkt zich niet tot het centrum

Waar doorgaans reeds veel gewerkt wordt rond het toegankelijk maken van het centrum van de stad, worden de randwijken wel eens over het hoofd gezien. In veel steden en gemeenten betekent dit dat net de meest kwetsbare mensen, onder wie een meerderheid vrouwen, zich veel moeilijker kunnen verplaatsen.

Aanpak van straatintimidatie

Onveiligheid is voor veel vrouwen het grootste obstakel om zich vrij en veilig te verplaatsen. Straatintimidatie komt bijna overal voor en bijna alle vrouwen* hebben er op een bepaald moment in hun leven mee te maken gehad. Volgens een studie van het Europese Fundamental Rights Agency zegt zestig procent van de Belgische vrouwen slachtoffer te zijn geweest van seksuele intimidatie. Een studie van Plan International toont aan dat negen op de tien meisjes in Antwerpen, Brussel en Charleroi reeds seksuele straatintimidatie meemaakten. De helft van die meisjes past hun gedrag aan op straat of op het openbaar vervoer, waardoor hun bewegingsvrijheid fundamenteel wordt beperkt.

Om het onveiligheidsgevoel dat vrouwen ervaren aan te pakken, moet eerst bepaald worden waar de pijnpunten liggen. Dit kan aan de hand van een screeningsinstrument zoals een ‘women’s safety audit’. Deze aanpak gaat uit van het principe van self-empowerment: vrouwen zijn de eerstaangewezen experts van hun eigen omgeving en hun eigen veiligheid; plaats- en contextgebonden oplossingen en in samenwerking met lokale verenigingen en verantwoordelijken voor het lokale beleid.

Vervolgens worden gepaste maatregelen genomen, zoals:

• Technische hulpmiddelen (veiligheidscamera’s, noodtelefoons, paniekknoppen);
• Betere verlichting van voetpaden, parken, fietsstallingen, metro- en bushaltes;
• Menselijke aanwezigheid: een verhoging van goed opgeleide (vrouwelijk) veiligheidspersoneel en (vrouwelijke) wijkagenten die alert zijn voor gendergerelateerd geweld;
• Juridische en politionele maatregelen: een strenge toepassing en opvolging van de seksismewet*;
• Samenwerkingen met platforms als Meldet.org, waarop slachtoffers van (seksuele) straatintimidatie zich kunnen aangeven of een melding indienen; kunnen de aangiftebereidheid verhogen;
• Vormingen, sensibiliserings- en bewustmakingscampagnes rond seksisme en straatintimidatie kunnen een preventief effect hebben;
• Bystandertrainingen leren potentiële omstaanders hoe gepast te reageren bij situaties van seksueel grensoverschrijdend gedrag;
• Een anticipatie op het onveiligheidsgevoel bij stedenbouwkundige projecten;
• …

*De wet ter bestrijding van seksisme in de publieke ruimte stelt seksisme in de publieke ruimte strafbaar met een geldboete van vijftig tot duizend euro of een gevangenisstraf van een maand tot een jaar. Zowel vernederende fysieke als verbale daden zoals beledigingen en obscene gebaren, ook publicatie van bepaalde items op sociale media valt onder de wet. De uitspraak of handeling moet in het openbaar, zoals op straat of in een station, of in aanwezigheid van andere personen gebeuren, ook internetfora of sociale netwerken worden als openbare ruimten beschouwd.

De persoon die de uitspraak doet of de actie onderneemt, doet dat duidelijk met de bedoeling het slachtoffer te vernederen. Die klaarblijkelijke bedoeling kan niet alleen uit de houding of het gedrag van de dader blijken, maar ook uit de aard van de handeling zelf afgeleid worden.

Het gedrag richt zich niet tot een abstracte groep, zoals vrouwen in het algemeen, de uitspraak of handeling mikt op één of meerdere welbepaalde personen omwille van hun geslacht. De slachtoffer(s), vrouw of man, moet (en) dus identificeerbaar zijn.

Lees meer over onze projecten en de lessen die we hieruit trokken:

Publicatie Girls Make The City

Publicatie Girls Play The City

Of luister naar de podcastreeks van Girls Make The City met verhalen van de deelneemsters en interviews met experts.